Wael Hallaq: Gazze’nin Yıkımı, Modernitenin Gerçek Yüzünü Ortaya Koydu. “Hepimiz Filistinliyiz” Sloganı İçinde Bulunduğumuz Küresel Krizin Tecessümüdür.*
Röportaj: Osman Emakûr
Çevirenler: Esra Özekin Kütükcü, Tuğrul Kütükcü
el-Cezire ile yaptığı röportajın ikinci bölümünde Hallaq, günümüz realitesinin entelektüel arka planını bilişsel açıdan analiz etmeye devam ediyor ve Batı üniversiteleri ve akademik kurumların yeni neslin bilincini şekillendirmenin ötesine geçen rolleri hakkında önemli sorgulamalarda bulunuyor. Hallaq’a göre büyük üniversiteler öğrencilere eğitim vermekle kalmamakta, aynı zamanda askeri teknoloji dahil olmak üzere çeşitli sektörlere büyük meblağlar yatıran devasa yatırım kurumları haline gelmektedir. Bu durum kurumların oynadığı rolün dönüşümünü ve Gazze’yi destekleyen öğrenci hareketlerine yönelik tutumlarını da yansıtmaktadır.
Batı’nın epistemolojik paradigmasını ve bu paradigmanın Gazze’deki yıkımla ilişkisini yapısöküme uğratan Hallaq, İsrail’in tahripkar politikasının modernite ve Batı projesinin gerçek yüzünü yansıttığı düşüncesindedir. Hallaq’a göre aydınlanma ve moderniteyi sömürgeci ve yıkıcı politikalardan ayırmak mümkün değildir. Hallaq, “Büyük İntifada”nın ortaya çıkardığı bu büyük tarihi anla doğru bir şekilde etkileşim kurabilmek için sağlam ve eleştirel bir entelektüel ve ahlaki bilince sahip olmanın gerekli olduğunu savunmaktadır. Şimdi röportaja geçelim:
S: Malumunuz olduğu üzere ABD üniversitelerindeki sloganları engelleme girişimine tanık oluyoruz. Mesela Columbia Üniversitesi rektörü; profesör ve öğrenciler tarafından kullanılan intifada ve “denizden nehre” gibi sloganları anti-semitik olarak görmekte ve bunların kullanımını engelleyen birtakım kısıtlamalar getirmektedir. Bunun anlamı nedir? Anti-Semitizm, Siyonizmi eleştiren herkese karşı bir silah haline mi gelmiştir?
Sorunuz, soykütüksel bakış açısıyla (yani meselenin kökenini inceleyerek) anlaşılması gereken önemli bir meseleyi ortaya koymaktadır. İster doğal ister yapay olsun dünyadaki her sistemin merkezî ve periferik alanları vardır. Merkezî alanlar sistemi oluşturur ve sistemin çalışma ve devamlılığını sağlar. Periferik alanlar ise daha zayıftır ve temelde merkezî alandan farklılık gösterir. Buna örnek olarak kapitalist şirketlere karşı kooperatifleri ve sosyalist tarım topluluklarını düşünebiliriz. Periferik alanlar genellikle merkezî alanın öncelik ve değerlerini daha az kabul etme eğilimindedir, ne var ki zayıflıkları nedeniyle merkezî alanın isteklerine boyun eğmek zorunda kalırlar.
Periferik alanlar, merkezî alanların belirlediği şart ve kurallar çerçevesinde ele alınacağından dolayı onlara bağımlı hale gelme eğilimindedirler. Örneğin, günümüzde periferik bir alan kabul edilen güzel sanatlar dünyası, merkezî bir alan sayılan kapitalizmin sularında yüzmektedir. Nitekim sanat eserlerinin değeri artık büyük ölçüde satış rakamları ve kendilerine biçilen maddi değerler üzerinden belirlenmektedir. Bu sebeple eserlerini satmayan bir sanatçı başarılı sayılmamakta ve dolayısıyla “gerçek” bir sanatçı olarak kabul görmemektedir.
Konumuzla alakalı daha önemli bir örnek olarak üniversiteyi verebiliriz. Üniversite, Batı’nın Haçlı Seferleri sırasında Suriye ve Filistin medreselerinden ödünç aldığı bir modeldir. Medrese gibi üniversite de 16. ve 17. yüzyıllara kadar sadece eğitimle ilgilenen bir kurumdu. Ne var ki kapitalizmin ortaya çıkmasıyla birlikte üniversiteler finansa yönelmeye başladı. Üniversitelerin temel görevinin yeni nesilleri eğitimek olduğu yönündeki yaygın inanışın son derece sınırlı bir doğruluk payı bulunmaktadır. Aslında eğitim sadece vatandaşı ve devletin öznelliğini şekillendirmekle kalmaz, aynı zamanda başka amaçlar için de bir kılıf görevi görür. Bugün ABD’de bulunan Columbia, Yale, Harvard ve Princeton gibi büyük üniversitelerin öncelikli amacı öğrenci eğitimi ve formasyonu değildir, aksine bu üniversiteler serbest kapitalist piyasada büyük servetler kazanan finansal yatırım şirketleridir.
Mesela, Harvard Üniversitesi’nin 50 milyar dolarlık devasa bir serveti bulunmakta ve son iki yılda kârı 5 milyar doların üzerine çıkmıştır. Bu üniversiteler, birçok sektörde milyarlarca dolarlık yatırımlar yapmaktadır ki Afrika ve Asya’daki halkların sömürüsünde kullanılan askeri teknoloji de bu yatırımlara dahildir. Öte taraftan bu büyük üniversiteler kendilerini eğitim kurumu olarak tanımladığı için tıpkı kilise ve sinagog gibi kar amacı gütmeyen kuruluşlar olarak kabul edilirler ve vergi muafiyeti uygulanan hayır kurumları gibi muamele görürler. Yani üniversiteler diğer şirket ve ticari kuruluşlar gibi devlete vergi ödemekle mükellef değildir. Başka bir deyişle, üniversiteler artık bir eğitim kurumu olmaktan çok kapitalist bir proje haline gelmiştir. Üniversiteler, istihdam ettiği büyük bilim adamlarının isimlerini kullanarak daha sonra üniversiteye bağışçı olacak zengin öğrencileri çekmeye çalışır ve bu yolla servetini sürekli olarak artırır. Böylelikle büyük akademisyenler üniversitenin sermaye ve kârını artırmak için birer araca dönüşür. Bu durum, bugün kampüslerde yaşananları anlamak açısından son derece önemlidir; çünkü kampüslerdeki öğrenci protestolarını bastıran şey, sermaye ve siyasi güçten başkası değildir.
Tüm bunlar, paranın en yüce değer olduğu anlamına gelmektedir ki bu da insan hayatı dahil olmak üzere her şeyin parasal değerle ölçüldüğü modernite projesinin temel hususiyetlerinden biridir. Bu durum hayatın her alanında açıkça görülebilir. Öte yandan son iki yüzyıldaki sermaye birikiminin artış oranı yükselme eğiliminde olmuşsa da bu sermayenin el değiştirmesi görece cılız kalmıştır; dünya nüfusunun yalnızca yüzde 10’u küresel sermayenin yüzde 85’inden fazlasına sahipken, nüfusun yüzde 1’i küresel servetin yaklaşık yüzde 40’ına sahiptir.
Üniversite, kapitalizm ve materyalist felsefeye dayalı mevcut ekonomik sistemin ayrılmaz bir parçasını oluşturur ki burası gücün faaliyet gösterdiği alanlardan biri kabul edilir. Ne var ki gücün bir işleyiş mantığı vardır. Burada kadim bir hikmeti anımsıyoruz: “Güç yozlaştırır, mutlak güç ise mutlaka yozlaştırır.” Geç modernite çağında sermaye ve zenginlik mutlak bir güç kazanmış, dolayısıyla yozlaştırıcı etkisi de mutlak hale gelmiştir.
Filistin yanlısı gruplar, ABD üniversitelerinde taciz ve yıldırmalara maruz kalmasına rağmen İsrail yanlısı öğrenciler kendilerinin mağdur olduğunu iddia ediyor. Bu durum hakikati alt üst ederek yalan yanlış şekilde durumu tersine çevirmekten başka bir şey değildir. Bunun nedeni, artık sınırsız hale gelmiş olan gücün dilediğini yapabilmesidir. Karşımızda “mutlak güç” var; bu güç, bir atı aslan olarak adlandırabilir, güç ve otoritesini kullanarak bu ismin kullanımını diğerlerine dayatabilir, kendisine karşı çıkan muhaliflerini ise yok edebilir. Neticede mahviyet ve haya dönemi artık sona ermiştir diyebiliriz.
Güç ve sermayenin mutî bir hizmetkârı olan Shafik, diğer pek çok dalkavuk gibi Columbia Üniversitesi bağışçılarının isteklerine itaat etmekte ve onların emirlerini harfiyen yerine getirmektedir. Bir üniversite rektörünün üzerine düşenleri yapması büyük bir ahlaki cesaret gerektirir. Shafik ise öğrencilerimize/çocuklarımıza acımasızca davranması için polis çağırdı, akademik özgürlüğü boğdu ve nihayetinde kampüsümüzü askeri kışlaya çevirdi. Ne var ki tüm olan bitene rağmen Shafik astronomik maaşını alıp sahip olduğu ayrıcalıklarını korumaktadır.
Yaşanan hadiseler sebebiyle rektörümüzün medyada küçümsendiği, alay konusu olduğu ve gülünç duruma düştüğü, tüm dünyada tiksinilen değersiz bir eşya olarak algılandığını görmek esef verici. Mevcut duruma bakıldığında, çoğu insan onu Columbia Üniversitesi tarihindeki en kötü rektör olarak görüyor. Kendi milletimden olan Mısırlı bir kadının Columbia gibi büyük bir üniversitenin başına ilk kadın rektör olarak geçmesine rağmen ismini tarihin en utanç verici sayfalarına yazdırması şahsen benim için de çok üzücü.
S: Batılı güçler tarafından desteklenen İsrail’in Filistinlilere karşı uyguladığı şiddet ve soykırım, Batı ve modern devletin çirkin ve “gerçek” yüzünü açığa çıkarabilir mi?
“Batı’nın gerçek yüzü” tabirinizi tercihe şayan buluyorum: Bugün şahit olduğumuz tablo, Batı’nın dünya genelinde en az iki yüzyıldır süregelen uygulamalarıyla tutarlılık arz etmektedir. Bu durum Batı’nın sadece olumsuz bir yanı değil tam da gerçekliğine tekabül etmektedir. İnsanların, kültürel özelliklerin olumlu ve olumsuz yönleri arasındaki ilişkiyi tam olarak kavrayabildiğini sanmıyorum. Merkezî alanlarca yönlendirilen bir kültürün; şiddet yanlısı, açgözlü ya da bazı derin menfî özelliklere sahip bir kültür olduğu kolaylıkla fark edilebilir. Bu kültürün sadece tek bir yüzü olabilir, bu ise şiddet, açgözlülük ya da başka herhangi bir olumsuz çehreden başkası değildir.
Sömürgecilik yoluyla küresel bir hal alan Batı kültürünü ve son üç yüzyıllık tarihini incelediğimizde, oldukça az sayıda merkezî alanın bu kültüre hakim olduğunu görüyoruz. Bu alanların ekserisi yapıcı olmadığı gibi hümanizmi de desteklemez. Bu alanlar şunlardır: Birincisi, benzersiz bir yapıya sahip ve muayyen bir tarihsel deneyim olarak modern devlet; ikincisi materyalizm, üçüncüsü milliyetçilik ve dördüncüsü bürokratik yönetim aygıtı. Tüm bu alanlar, tabiata dönük müşterek bir bakış açısından kaynaklansa da kozmik bir boyuttan yoksundur.
17. yüzyıldan bu yana Avrupa’da tabiatın tanımı tedricen rölativizme kaymış, ilahi alan giderek beşeri sahanın aleyhine ikame edilmiş ve tabiat; insan hayatının gerçeklerini dikte etmenin, içinde yaşanılan hayatın doğasını tanımlamanın ve beşerî anlayışına göre nasıl kategorize edilip düzenlenebileceğini belirlemenin yeni bir yolu olan bilimin alanı haline gelmiştir. “Allah insanı kendi suretinde yarattı” ifadesi, “insan alemde kozmik bir olay sonucu oluştu” ifadesine dönüşmüştür. Ancak bu “insan” yaratıcısıyla eşit bir ilişki içinde değildir. Çünkü her şey Allah’ın yaratımıdır. Binaenaleyh, yeni anlayışa göre, bizzat yaratılış fikri yerini teleolojik olmayan soğuk bir evrimsel biyolojiye bırakmıştır.
Bilim sınıflandırma ve kategorize etme amacıyla ortaya çıkmıştır. Beyaz [teni] sarı ve kahverenginin, [diğer ten renklerini] siyahın, tümünü ise kimliği meçhul “yerlilerin” üzerinde konumlandırmıştır. Bu bağlamda modern devlet, materyalizm/kapitalizm, milliyetçilik ve bürokrasi birbirleriyle uyum içinde çalışarak, modern bilim ile birlikte bir orkestra oluşturur. Bu dört temel alan, modern projenin bütününü teşkil eder.
Bazı insanlar başlangıçtaki niyetin kötü olabileceğini, ancak daha sonraki medeni amaçlı kullanımın başlangıçtaki suçtan berî olduğunu savunmaktadır. Ne var ki bu çıkarım birkaç nedenden ötürü sahiplerinin entelektüel körlüğünü yansıtmaktadır: İlk olarak bu çıkarım, ahlaki bir çelişki içermektedir. Şöyle düşünün: Birisi sana keyif sürüp eğlenmeniz için mebzul miktarda para veriyor, ama aynı zamanda sana verilen paranın, asıl sahibini gayri meşru şekilde terörize eden ve öldüren bir grup insan tarafından çalındığının da farkındasın. Bu nedenle meseleye ahlaki açıdan yaklaşacak olursak, eğer parayı kendin için harcarsan, hırsızlık cürmüne ve parası gasp edilen kişilere karşı işlenen terörizm suçuna tam anlamıyla ortak olursun.
İkinci olarak; şiddet, yıkım ve tehcirin netice ve semerelerinden faydalanmanın mühim maddi sonuçları vardır. Örneğin günlük hayatımızın ayrılmaz bir parçası haline gelen bilgisayar ve akıllı telefonlarımızı ele alalım. Bilindiği üzere bu aletler İkinci Dünya Savaşı sırasında Müteffik Devletler ile Naziler arasındaki şiddetli rekabetin bir ürünüdür. Peki bu aletler ile bu “kadîm” tarihsel olgu arasında halen devam eden bir ilişki nasıl mevcut olabiliyor ve bu tarihsel olgu, son derece yıkıcı olan İkinci Dünya Savaşı’ndan üç çeyrek yüzyıl sonra dahi, bugün bu araçlara yönelik algımızı nasıl etkileyebiliyor? Aslında bu teknoloji İkinci Dünya Savaşı’nın maddi açgözlülük, kontrol ve şiddetle irtibatlı temel nedenlerinden hiçbir zaman kopmamıştır. Bilindiği üzere İkinci Dünya Savaşı, Avrupa güçlerinin dünya üzerinde hakimiyet kurma, nüfuz alanlarını bölme ve sömürdükleri kolonilerden daha fazla pay alma mücadelesinin yaşandığı bir savaş alanıydı.
Zamanın geçmesine rağmen ne açgözlülük ne de hegemonya arzusu ve şiddet eğiliminin teknolojiyle olan irtibatında bir değişiklik yaşanmıştır. Bu sebeple mezkur teknolojiyi sınıflarımızda hayatımızı kolaylaştırmak için kullanmamız ile askeri-endüstriyel tesis ve güvenlik sistemlerinin aynı teknolojiyi tüm insanlığı terörize edip mahvetmek için kullanılan silahlarda ve gözetleme sistemlerinde kullanmasıyla aynı zamana denk gelmesine pek de şaşırmamak gerek. Gazze ve Batı Şeria bu duruma canlı bir örnek teşkil etmekdir. İsrail, ABD’de son teknoloji ile üretilen silahlarla şiddet ve terörizmini gerçekleştirmek uğruna bomba, füze ve son derece sofistike teknolojik ekipmanlar kullanıyor. Bu silahlar ise sadece bir avuç insanı zengin etmek üzere fahiş fiyatlarla satılıyor. Bu sayede silah üreticileri, Kongre üyeleri de dahil olmak üzere politikacıları satın alarak kazançlarını artırıyor ve dünyanın dört bir yanındaki çatışma bölgelerine daha fazla silah satarak güçlerine güç katıyorlar. Bu kişiler, milyonlarca masum insanın kanının dökülmesi pahasına da olsa bu işi yapmaktan geri durmuyorlar. Dolayısıyla günlük hayatta kullandığımız teknoloji, masum insanların kanına bulanmış durumda.
Burada şu temel noktaya değinmek istiyorum: Demokrasi ve halk iradesinin temsili gibi efsanelere inanmadığımız sürece modern devletin olumlu bir tarafı yoktur. Modern devlet, son derece tehlikeli ve şiddet içeren bir kavram olan milliyetçilik mefhumuna dayanan bir ulus-devlettir. Gazze, modernitenin gerçek “yıkıcı” yüzünü açık seçik gösteren canlı bir örnek olarak bir kez daha karşımızda durmaktadır. Modernitenin bize sunduğu herhangi bir menfaatin bedeli o kadar yüksektir ki bunu ifa edebilecek güce sahip değiliz.
S: İsrail, Gazze’ye yönelik başlattığı saldırıların ilk gününden itibaren “İsrail Batılı değerleri savunuyor” söylemini kullanıyor. Batılı değerlerin savunulması için böylesi bir şiddete ihtiyaç mı var, yoksa bu değerler özünde aşırı bir şiddete mi dayanmaktadır?
İsrail elbette Batılı değerleri savunmuyor, ancak onların ne olduğunu gözler önüne seriyor. Çoğu Batılı ülkenin İsrail’i desteklemesi ya da Gazze’deki acımasız saldırganlığını durdurmak için ciddi bir çaba sarf etmeden olan bitene göz yumması, liberal demokratik hükümetlerin Filistin halkına karşı İsrail ile benzer tutumu sergilediğini açıkça göstermektedir. Pek çok insan (ki buna birçok Arap ve Müslüman entelektüel de dahil) şu hususu gözden kaçırmaktadır: Liberalizmin dili, kasıtlı ve sistematik bir şekilde elinin yaptıklarını gizlemektedir. Bu dil, elin; icra, kontrol ve manipüle etmeye ve çoğunlukla da tarumar etmeye çalıştığı realiteyi çarpıtarak aktarır. Bu noktada, Aydınlanma Çağı ile liberal düşünce ve sömürgecilik arasında yapısal bağlantılar olduğunu gösteren birçok üst düzey akademik çalışmaya dikkat çekmek gerekir. Buna göre Aydınlanma köken itibariyle sömürgecidir ve bu gerçeği anlamayan herkesin (özellikle Arap ve Müslüman entelektüellerin) okula tekrar dönüp baştan eğitim almaları gerekir. İsrail’in yaptığı şey, liberal şiddet mantığını pekiştirmekten ibarettir. Dolayısıyla İsrail, Batılı değerleri savunmuyor, aksine intikam ve acımasızlık dozunu artırarak onları bilfiil tatbik ediyor.
S: Bugün Batı’nın dünyanın dört bir tarafında Filistin davasına duyduğu sempatiyi nasıl değerlendiriyorsunuz? Bu gerçekten güçlü bir ahlaki sisteme dayanan insani bir sempati mi? Yoksa her koşulda azınlıkları savunan bir anlayışa mı dayanıyor? “Hepimiz Filistinliyiz” sloganının bilişsel yansımaları nelerdir?
Şüphesiz her ikisi ifadeniz de doğru. İnsanlar Gazze’de olup bitenleri gördüklerinde, Gazze ve Batı Şeria’daki Filistinlilerin maruz kaldığı şiddet ve acıdan ister istemez etkileniyorlar, bu his -bazılarında görülmese bile- genel insanî bir eğilimdir. Ancak sorunuza cevap vermek için belki de ilk sorunuza verdiğim yanıta atıfta bulunmalıyım. Genç neslin modernitenin krizleri konusunda yeni bir farkındalığa ulaştığına ve Gazze’nin de bu krizleri somutlaştırdığına inanıyorum. Gençlerin bu bilince ulaşmaları; çevresel, toplumsal ve psikolojik açıdan yıkımın eşiğinde olan bir dünyayı miras almalarından kaynaklanmaktadır.
Gazze’de yaşananlar; ırkçı milliyetçilik, devlet şiddeti, tekno-bilimsel zorbalık, doğal kaynaklara ve toprağa yönelik açgözlülük, sermaye birikimi ve kapitalizmin yayılması ile modern demokrasilerin anayasal ve siyasi yapıları (ki bu durum AIPAC’ın ABD Kongresini satın aldığı Amerika’da aşikar şekilde görülmekte) ekseninde cereyan etmektedir.
Gazze’deki trajedinin sadece Batı’nın ikiyüzlülüğünü değil, aynı zamanda Amerika’nın anayasal yapılarındaki derin krizleri de ortaya çıkardığını idrak etmeliyiz. Gazze’deki trajedi, aşırı güce sahip birkaç kişinin elinde biriken sermaye ve bunun ABD dış politikasının adaletsizliğine (ki buna Gazze’deki savaşa karşı çıkan sıradan Amerikalıların paralarının İsrail’e ölümcül silahlar sağlamak için harcanması da dahildir) neden olmasıyla ilgilidir. Tüm bunlar ve daha fazlası pek çok insanın hayal kırıklığına uğramasına, öfkelenmesine ve Filistin davasını şiddetli bir şekilde desteklemesine neden oluyor. Bu sebeple de “Hepimiz Filistinliyiz” ifadesi sadece bir slogan değil, aynı zamanda içinde yaşadığımız problemli dünyanın somut bir timsali haline geldi.
S: İçinden geçtiğimiz sorunları doğru ve derinlikli bir şekilde anlamak isteyen gençlere ne gibi tavsiyeler vermek istersiniz?
Öncelikle sosyal medya ve haber kaynaklarındaki analizlerin şu anda dünya genelinde, özellikle de Gazze’de yaşanan hadiselere ilişkin sağlıklı bir bakış açısı sunmadığının farkına varmak gerek. Bunlar bilgi kaynağı değildir, olsa olsa zayıf kaynaklardır. Çünkü büyük medya bize gerçekler hakkında yalan söylemekle kalmaz, aynı zamanda güçlülerin entrika ve dalaverelerini de bizden gizler. Dolayısıyla büyük medya, tüm bu yıkıma neden olan gücün ayrılmaz bir parçasıdır.
“Restating Orientalism: A Critique of Modern Knowledge (Şarkiyatçılığı Yeniden Düşünmek: Modern Bilginin Eleştirisi)” isimli kitabımda tafsilatlı bir şekilde açıkladığım gibi yukarıda bahsettiğim tüm sorunlarla karşı karşıyayız çünkü bizatihi bilgi biçimlerimiz büyük problemlerden muzdarip, düşünce ve rasyonel modelimizin yetersizliği artık aşikar bir hal aldı. Bu yüzden bilgi alanlarının tamamını yeniden düşünmeli, varsayımlarını ve kabullerini sorgulamalıyız. Liberalizm, özgürlük, demokrasi, kapitalizm, materyalizm, tabiat ve toplum gibi önümüze konulan tüm kavramları yeniden gözden geçirmemiz gerekiyor. Tüm temel ve önemli kavramları inceleyip tekrar düşünmeliyiz. Dolayısıyla elimizden geldiğince önemli literatürleri okumalı ve temel varsayımlarını sorgulamaya tabi tutmalıyız.
* Bu röportaj 15.06.2024 tarihinde Arapça olarak gerçekleştirilmiş olup https://www.aljazeera.net adresinde yayımlanmıştır.
